Analiza samobójstw żołnierzy WP w okresie transformacji sił zbrojnych RP 2000-2012

Abstract

Po przystąpieniu w 1999 r. Polski do NATO, w latach 2000-2012 dokonano głębokich, „rewolucyjnych” przekształceń Sił Zbrojnych (SZ) RP. Zgodnie z socjologiczną teorią samobójstwa Emila Durkheima psychospołeczne skutki tych przekształceń mogły wpłynąć na częstotliwość i obraz zdarzeń samobójczych w Wojsku Polskim (WP) w tym okresie. Weryfikacja tej hipotezy stanowiła główny cel badawczy prezentowanej pracy. Badaniami objęto akta prokuratorskie, sprawozdania Naczelnej Prokuratury Wojskowej oraz Oddziału Dyscypliny Departamentu Wychowania i Promocji MON, dotyczące 304 zgonów samobójczych żołnierzy WP - 166 żołnierzy zawodowych i 138 służby zasadniczej –dokonanych w latach 2000-2012. Współczynniki samobójstw obliczono na podstawie danych z Roczników statystycznych RP z lat 2001-2013, Roczników demograficznych GUS 2002-2014 oraz informacji Departamentu Kadr MON dotyczących struktury wieku stanów osobowych WP. Opinie społeczności wojskowej na temat psychospołecznych następstw transformacji SZ oceniano na podstawie wniosków z Generalnych Sondaży Nastrojów kadry i żołnierzy z poboru prowadzonych przez Wojskowe Biuro Badań Społecznych w latach 2000-2012. Obraz samobójstw w Wojsku Polskim ustalono na podstawie 17 profili rozkładów częstości zmiennych opisowych charakteryzujących zdarzenia samobójcze w korpusach osobowych WP w porównywanych okresach transformacji SZ. Strukturę uwarunkowań samobójstw żołnierzy badano metodą analizy sieciowej koincydencji indywidualnych (ISS) i sytuacyjnych (SUS) czynników suicydogennych. Zbieżność rozkładów standaryzowanych w.s. żołnierzy WP i ogółu mężczyzn w równo-ważnym przedziale wieku świadczy, że w okresie przekształceń SZ w latach 2000-2012 obie te populacje pozostawały pod podobnym wpływem czynników kształtujących poczucie bezpieczeństwa społeczno-ekonomicznego obywateli RP. Ocenę tą potwierdzają wyniki Generalnych Sondaży Nastrojów kadry i żołnierzy z poboru oraz rozkłady wskaźnika dobrostanu społeczno-ekonomicznego ALK w analizowanym okresie. Po zawieszeniu w 2009 r. służby wojskowej z poboru i ustanowieniu jednolitej zawodowej służby wojskowej nastąpiła istotna zmiana obrazu samobójstw w Wojsku Polskim. Profile suicydentów odwzorowywały strukturę stanu osobowego SZ, z nadreprezentacją korpusu szeregowych zawodowych i ze zmniejszonym udziałem oficerów. Radykalnie zmniejszył się odsetek samobójstw popełnianych na terenie jednostek wojskowych, z przyczyn służbowych, z użyciem broni. Choroba psychiczna bardzo rzadko była główną, samoistną przyczyną samobójstw żołnierzy. Z reguły były one następstwem interakcji: indywidualnej suicydogennej wrażliwości oraz zespołu czynników zewnętrznych w niestabilnej sytuacji życiowej suicydenta. W pracy ustalono najczęstsze syndromy przedsamobójcze w badanym zbiorze samobójstw żołnierzy. Pełne, wszechstronne ustalenie czynników warunkujących samobójstwo żołnierza powinno być celem obowiązkowej autopsji psychologicznej wykonywanej w ramach postępowania wyjaśniającego przyczyny i okoliczności samobójstwa. Bieżące monitorowanie zachowań samobójczych w wojsku, zgodne z założeniami prewencji suicydologicznej opartej na faktach naukowych, powinno stać się integralnym zadaniem Narodowego Programu Zdrowia realizowanym przez resort obrony narodowej. Na podstawie wyników badań sformułowano następujące wnioski: w pierwszym etapie transformacji SZ, średnia wartość bezwzględnego w.s. żołnierzy WP była znacząco wyższa niż w dwu pozostałych; w pierwszym etapie transformacji SZ, kadra negatywnie oceniała jej psychospołeczne skutki, w dwu następnych ambiwalentnie; w okresie transformacji SZ RP w latach 2000-2012 nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy rozkładów wartości standaryzowanego współczynnika samobójstw żołnierzy WP i ogólnopolskiej populacji mężczyzn w tym samym przedziale wieku; stwierdzono zbieżność rozkładów standaryzowanych współczynników samobójstw żołnierzy WP i ogólnopolskiej populacji mężczyzn w tym samym przedziale wieku oraz wskaźnika równowagi społeczno-ekonomicznej ALK w Polsce w latach 2000-2012; po ustanowieniu w 2009 r. jednolitej zawodowej służby wojskowej nastąpiła zmiana obrazu samobójstw w Wojsku Polskim pod względem wyboru sposobu i miejsca popełnienia oraz sytuacyjnych uwarunkowań: stwierdzono podwyższone ryzyko samobójstw u szeregowych zawodowych, o krótkiej wysłudze, popełnianych w miejscu zamieszkania, przez powieszenie, w stanie nietrzeźwości, głównie z przyczyn pozasłużbowych; analiza sieciowa czynników warunkujących indywidualne zachowania suicydalne żołnierzy potwierdziła ich wieloczynnikową strukturę; ustalono najczęstsze syndromy służbowych i pozasłużbowych czynników presuicydalnych; sformułowano dezyderaty dotyczące usprawnienia badań naukowych zachowań samobójczych w wojsku zgodnie z rekomendacjami zawartymi w dokumencie NATO Technical Report STO-TR-HFM-218.